پیش از آغاز مبحث طب سالمندان، ابتدا به یک آمار جمعیتی اشاره می نماییم. جمعیت سالمندان ایران با سرعتی بیش از رشد جهانی در حال افزایش است. در حال حاضر جمعیت سالمند ایران 9% از کل جمعیت کشور را به خود اختصاص داده است. با ادامه ی این روند جمعیت بالای 60 سال کشور در سال 2025 به رقم 11% و در سال 2050 به رقم 28% خواهد رسید.
پیری و طب سالمندان
پیری فرآیندی هماهنگ و انعطاف پذیر است که بزرگسالان جوان را که اغلب آنها سالم هستند و نیازی به کمک پزشکان ندارند به سالمندانی تبدیل می کند که تناسب فیزیولوژیکی ارگان ها رو به زوال بوده و به تدریج سبب افزایش خطرات بیماری و مرگ می شود. تعریف بیان شده بسیار ساده است و فاقد تمایزهای برجسته ای که در تعریف پیری وجود دارد می باشد. مهمترین تمایز این است که پیری یک بیماری نیست.
بیماری ها قطعا از برجسته ترین پیامدهای پیری هستند اما پیری تغییرات زیادی ایجاد می کند که در گروه بیماری ها طبقه بندی نمی شوند و بسیاری از بیماری ها نیز جوانان را تحت تاثیر قرار می دهند.
تعریف سالمندی
برای تعریف کامل تر این پدیده می توان گفت پیری مجموعه ای از فرآیندهای پیچیده ای است که در تمام سلول های بدن انسان رخ می دهد. آنچه ما مشاهده می نماییم ظاهر این تغییرات می باشد. مانند موی سپید، قامت خمیده، پوستی که طراوت و شادابی خودش را از دست داده است و افت عملکرد اثرات پیری تلقی می شوند که امری مسلم می باشند. عرصه ای که در آن بیماری ها و درمان های آنها رخ می دهد. اما این اثرات تا میزانی قابل مداخله یا تعدیل هستند. در طب سالمندان، با آگاهی از این اثرات و پیامدهای آنها به سالمندان، خانواده ها و مراقبان آنها کمک می شوند تا زندگی با کیفیت و بهتری را تجربه نمایند.
طب سالمندان
طب سالمندان شاخه ای از رشته ی پزشکی است که بر مراقبت های بهداشتی از افراد سالمند تمرکز دارد. هدف آن ارتقاء سلامتی از طریق پیشگیری و درمان بیماری ها و معلولیت ها در افراد سالمند است. بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی افراد 65 سال و بالاتر به عنوان سالمند در نظر گرفته می شوند. این افراد جهت برطرف نمودن احتیاجات بهداشتی شان نیاز به پزشکان متخصص در این زمینه دارند. رویکرد طب سالمندان با روش های پزشکی استاندارد در بزرگسالان متفاوت است.
در دوران سالمندی، کاهش کیفیت سیستم های گوناگون در اندام های متفاوت آشکار می گردد. انتخاب سبک زندگی و رعایت نکات بهداشتی مرتبط با سلامتی، مجموعه ای متفاوت از بیماری ها و نشانه ها را در افراد گوناگون ایجاد می نماید. ظهور نشانه های بیماری ها به باقی مانده ی ذخایر سالم در اندام ها بستگی دارد. به عنوان مثال افراد سیگاری ذخیره ی سیستم تنفسی خود را سریع تر و پیش از رسیدن به سن سالمندی مصرف می کنند.
تفاوت های پیری و بیماری
متخصصان طب سالمندان از تفاوت میان بیماری ها و اثرات پیری نرمال آگاه هستند. به عنوان نمونه اختلال عملکرد کلیه ممکن است بخشی از روند پیری نرمال باشد. اما نارسایی کلیه و بی اختیاری ادرار از اثرات پیری نرمال نیستند. در طب سالمندان برای درمان بیماری های موجود و دستیابی به سالمندی سالم تلاش می شود. همچنین بر دستیابی به بالاترین اولویت های بیمار همراه با چندین بیماری مزمن و حفظ عملکرد وی تمرکز می گردد. در حوزه طب سالمندان دو اصطلاح مهم و متفاوت به نام های ارزیابی سالمندی و ارزیابی جامع سالمندی وجود دارد.
ارزیابی سالمندی
ارزیابی سالمندی اصطلاحی گسترده می باشد که برای توصیف ارزیابی سلامت بیماران سالمند استفاده و توسط یک متخصص طب سالمندان انجام می شود. این ارزیابی بر مولفه ها و نتایج متفاوتی نسبت به ارزیابی معمولی پزشکی تاکید دارد. این نوع ارزیابی به ما نشان می دهد وضعیت سلامتی افراد سالمند به عواملی فراتر از بیماری های آنها بستگی دارد. از جمله ی این عوامل فاکتورهای اجتماعی، روانشناختی و محیطی هستند. ارزیابی سالمندی برای وضعیت عملکرد ارزش بالایی قائل است، به عنوان یک بعد برای ارزیابی و نیز بعنوان پیامدی که باید حفظ شود یا بهبود یابد.
ارزیابی سالمندی فراتر از معاینه معمول
ارزیابی سالمندی توسط پزشک متخصص در این زمینه، فراتر از ارزیابی معمول پزشکی که یک ارزیابی بیماری محور است، می باشد. زیرا علاوه بر بررسی شرح حال و معاینه فیزیکی استاندارد، متخصص سالمندی باید به طور سیستماتیک شرایط خاصی را جستجو کند که در افراد سالمند شایع است و ممکن است تاثیر قابل توجهی بر عملکرد آنها داشته باشد. در طی ارزیابی معمول پزشکی، این مشکلات ممکن است مورد توجه قرار نگیرند. زیرا بیماران سالمند قادر به گزارش خودبخودی آنها نبوده و یا از بیان آنها شرم دارند.
موارد قابل بررسی طب سالمندان در ارزیابی سالمندی
در ارزیابی سالمندی، بیمار سالمند از نظر اختلالات بینایی، اختلالات شنوایی، سوء تغذیه/کاهش وزن، بی اختیاری ادرار، اختلالات تعادل، راه رفتن و سقوط، مشکلات چند دارویی، عملکرد شناخت، وضعیت خلقی، شیوه ی عملکرد، حمایت اجتماعی، وضعیت اقتصادی، عوامل محیطی و حتی مسائل معنوی ارزیابی شوند. سپس برای تصمیم گیری نهایی جهت انجام اقدامات تشخیصی و درمانی ترجیحات بیمار و خانواده ی وی نیز در نظر گرفته می شود. این ارزیابی در مورد تمامی بیماران بستری و مراجعه کننده به کلینیک طب سالمندان قابل انجام است.
ارزیابی سالمندی در محیط های مختلف درمانی
اولویت های ارزیابی جامع سالمندی با توجه به محیطی که بیمار در آن ارزیابی می شود متفاوت است.
محیط بیمارستان
در محیط بیمارستان ارزیابی اولیه اغلب روی مشکل حاد پزشکی است که سبب بستری شدن وی در بیمارستان شده است. با آغاز بهبودی و شروع برنامه ریزی برای ترخیص، سایر مولفه ها(به عنوان نمونه حمایت اجتماعی و محیط ) در ارزیابی اهمیت فزاینده ای پیدا می کنند.
خانه سالمندان
در خانه سالمندان ارزیابی سالمندی مستلزم توجه به جنبه های خاص مانند وضعیت تغذیه و فعالیت های خود مراقبتی فرد سالمند است. سایر مولفه ها مانند وضعیت عملکردی مرتبط با فعالیت های ابزاری زندگی روزمره به عنوان نمونه خرید کردن و تهیه وعده های غذایی در این محیط کمتر مورد توجه هستند.
منزل بیمار
ارزیابی سالمندی که در خانه بیمار انجام می شود فرصتی را برای نوع کاملا متفاوتی از ارزیابی فراهم می کند. از جمله ارزیابی عوامل محیطی ( به عنوان نمونه میزان ایمنی در خانه ) و پی بردن به وضعیت عملکرد( به عنوان نمونه تمیز بودن خانه) را می توان مستقیما ارزیابی کرد. در حالی که سایر جنبه های معاینه معمول( به عنوان مثال معاینه ژنیکولوژی ) بسیار دشوارتر است.
ارزیابی جامع سالمندی
ارزیابی جامع سالمندی بر این فرض استوار است که ارزیابی منظم افراد سالمند توسط تیمی از متخصصان بهداشتی می تواند مشکلات بهداشتی قابل درمان را کشف نموده و منجر به بهبود پیامدهای بهداشتی شود. متخصص طب سالمندان یکی از اعضای دائمی این تیم تخصصی است. این ارزیابی به طور معمول شامل چهار بعد است:
1- سلامتی جسمی
2- وضعیت عملکردی
3- سلامت روانشناختی از جمله وضعیت شناختی و عاطفی
4- عوامل محیطی-اجتماعی.
یکی دیگر از جنبه های ارزیابی جامع سالمندی ارزیابی سندرم های مربوط به سالمندی می باشد. متخصصان این رشته از این اصطلاح به طور گسترده برای برجسته نمودن ویژگی های منحصر به فرد شرایط بهداشتی سالمندان استفاده می کنند. سندرم های سالمندی مانند دلیریوم، سقوط، بی اختیاری، فرتوتگی و … بسیار شایع، چند عاملی و همراه با عوارض قابل توجه بوده و منجر به ایجاد پیامدهای ضعیفی از جمله بی تحرکی، در بستر ماندن، تشدید نشانه های بیماری زمینه ای و حتی مرگ می شوند. مطالعات متعدد نشان داده اند که انجام چنین برنامه هایی در بخش های توانبخشی و بیمارستان، برای بیمار سالمندی که به چندین هفته درمان نیاز دارند می تواند منجر به افزایش امید زندگی، بهبود وضعیت عملکرد و قرارگیری مطلوب تر به دنبال ترخیص از بیمارستان شود.
موارد که CGA انجام می دهند
عناصر اصلی فرایند مراقبت های انجام شده توسط تیم CGA(تیم ارزیابی جامع سالمندی) را می توان به شش مرحله تقسیم کرد:
1- جمع آوری داده ها
2- بحث های درون تیمی
3- تدوین یک برنامه درمانی
4- اجرای یک برنامه درمانی
5- نظارت بر پاسخ به برنامه درمانی
6- اصلاح برنامه درمانی
ارزیابی جامع سالمندی یک فرآیند سه مرحله ای است:
1- غربالگری یا هدف قرار دادن بیمار مناسب
2- ارزیابی و ایجاد توصیه ها
3- اجرای توصیه ها، از جمله پایبندی پزشک و بیمار به توصیه ها. برای موفقیت و دستیابی به فواید سلامتی و عملکردی این برنامه انجام هر یک از این مراحل ضروری است.
در چارچوب این ایده پردازی گسترده، CGA با استفاده از مدل های مختلف در محیط های متفاوت مراقبت های بهداشتی پیاده سازی شده است. به دلیل تغییر در شرایط بیمار سالمند در طول مدت بستری در بیمارستان، تعداد زیادی از برنامه های CGA پس از ترخیص و در کلینیک های سرپایی انجام می شوند. علاوه بر این، در ابتدا بیشتر برنامه های اولیه CGA بر اهداف توانبخشی متمرکز بوده اند. در حالی که اخیرا بسیاری از برنامه های جدید با هدف پیشگیری اولیه و ثانویه انجام می شوند.
سخن پایانی
تقریبا در تمام مطالعات بیان شده است که ارزیابی سالمندی و همچنین ارزیابی جامع سالمندی منجر به مستند سازی و بهبود مشکلات سالمندان شده است. با این حال باید در نظر داشت شناسایی مشکلات همیشه منجر به بهبود کامل پیامدهای به وجود آمده ناشی از آنها نمی شود.
